İnsanoğluna direnen yaban, Kızılırmak Deltası Ramsar alanı

Düşünsenize bir yanınızda uçsuz bucaksız otlaklar, diğer yanınızda kum tepelerinin ardından size seslenen dalgalar. Tepenizde büyük göç sürüleri kendine yer ararken, önünüzde ardınızda koşturan yılkı atları. Etrafınızda binlerce farklı noktadan neşeyle cıvıldayan kuşlar. Yemyeşil çayırlar.
Korkusuzca ortalarda gezinen kaplumbağalar, kertenkeleler, kelebekler.

Binlerce lira para döküp gittiğiniz uzak ülkelerin safari parkurlarını anlatıyor gibi öyle değil mi?

Oysa ki burası Bafra’yı Bafra yapan Kızılırmak Deltası.

Biraz meraktan biraz meslekten, her yıl bir kez mutlaka uğradığımız bu koskocaman alan hakkında biraz bilimsel bilgiler de koyalım ki yazıya, deltanın hakkını vermiş olalım ne dersiniz?

Dünyanın “en”leri arasına giremese de, Kızılırmak Nehri Türkiye’nin birçok “en” değerine sahip. Anadolu topraklarındaki en uzun ırmak olan Kızılırmak, dünyamızın yaşına kıyasla oldukça genç ancak bir o kadar da azimli bir ırmak. Sivas, İmranlı İlçesi’nde, Kızıldağ’ın 3 bin metresinden, Karadeniz’e kavuşana kadar 1.300 kilometreden fazla yol kat eder. Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Aksaray, Çankırı, Çorum, Sinop, Samsun’dan taşır Anadolu topraklarını; Karadeniz’e sunar. 2 bin yıldan beri kesintiye uğramayan bu durum, onbinlerce hektarlık, yepyeni bir coğrafya ortaya çıkarmıştır. Tarihinden daha eski medeniyetlerin belki de hiç ayak basamadığı bu coğrafya, şimdilerde Karadeniz sahilinin en bereketli topraklarını üzerinde barındırıyor. Delta, burada yaşayan halka her yıl dolu dolu mahsul sunmaya devam ediyor. Çoğunluğu çeltikle uğraşan halkın bir kısmı da manda yetiştiriciliği, balıkçılık ve hayvancılıkla uğraşıyor. 56 bin hektarı kaplayan, yaklaşık 12 bin hektarı sulak alan olan deltada bir yandan insan faaliyetleri, diğer yandan yaban hayatı iç içe geçmiş durumda. Kısacık bir gezintide bile insanlara belgesel tadı yaşatıyor. Özellikle ilkbahar-sonbahar aralığında, deltada serbest bırakılmış binlerce manda, uzak yollardan gelmiş büyük göç sürüleri, bir yanda koşturan yılkı atlarıyla iç içe muhteşem bir manzara sunuyor. Burası fotoğrafçılar için bir cennet. Ve tabi bizim için de.

Sulak alan diyoruz ya, göller var elbette irili ufaklı 20’ye yakın ama birbirinden ayrılmış keskin bir hat aramak hata olur. Sular yükseldikçe birbirine karışan göller, suların çekilmesiyle kendi alanlarına çekilir. Kızılırmak’ın batı yakasında Karaboğaz Gölü ve Mülk Gölü, doğu yakasında ise Balık Gölü, Uzun Göl, Gıcı Gölü, Tatlı Göl, Cernek Gölü, Liman Gölü en fazla alan kaplayan göller. Cernek Gölü, alanın tüm koruma statülerinin çakıştığı esas odak noktası aslında.

Kızılırmak Deltası’nın Koruma Statüleri
Alanın 23.600 hektarı 1., 2. ve 3. derece Doğal Sit Alanı. 5174 hektarı Yaban Hayatı Geliştirme Sahası. Delta bir yandan da Önemli Kuş Alanı, Önemli Bitki Alanı ve Önemli Doğa Alanı.

Bundan da önemlisi, deltanın 21700 hektarı uluslararası Ramsar alanlarımızdan. Üstelik bir alanı Ramsar alanı yapan kriterlerin 8’ini birden sağlıyor. Yani deltadayken yürüdüğünüz topraklar adeta bir hazine değerinde.

Kızılırmak Deltası’na nasıl gidilir?
Delta, yalnızca özel arabanızla veya Bafra’dan sonra bisikletle ulaşabileceğiniz bir bölge. Bafra’ya kadar şehirlerarası otobüsler ulaşıyor. Katlanabilir bisikletiniz varsa iyi bir fikir olabilir. 4×4 olmayan normal bir araçla da gidilebilir. Alanı tanımıyorsanız, altınızda arazi aracı bile olsa kahramanlık yapmayın. Kuma veya bataklığa saplanırsanız saatlerce mahsur kalabilirsiniz. Ana hattan ayrılmayın.

Kızılırmak Deltası nasıl gezilir?
Garip bir soru değil mi? Ama köyler ve delta geneli labirent gibidir. DSİ su kanalları, kilometreler boyunca yolları tarla sınırları etrafından ayırmış durumda. Ara yollara girerseniz tabela bulamayacağınızı söylememize gerek yok değil mi? Zaten çok spesifik bir gezi planlamıyorsanız, Bafra-Doğanca Köyü-Ziyaretçi Merkezi-Cernek Gölü-Yörükler Köyü – Ondokuzmayıs şeklinde bir yay çizmeniz, yeterli olacaktır.

Kızılırmak Deltası’na giderken yanımıza ne alalım?
Delta, iyi korunmuş bir yaban hayatı bölgesi. Dolayısıyla deltaya girmeden, yiyeceğinizi suyunuzu alabileceğiniz son nokta, geliş yönünüze göre Bafra veya Ondokuzmayıs ilçeleri. Yedek pillerinizi, şarj akülerinizi, sakın unutmayın. Hatta mümkünse yedek SD kartlarınızı. Aç bile kalın ama sürpriz anlar için yeterli hafıza kartı mutlaka yanınızda olsun. Ona göre.

Türkiye’nin birçok kuş türünün barındığı bir bölgeye gireceksiniz. Boş bakmak yerine iki farklı tür daha öğrenmek istemez misiniz? Türkiye kuşları ile ilgili bir kitap almanın tam zamanı.

Bölge çoğunlukla açık arazi. Şapkanızı evde bırakmayın.

Kızılırmak Deltası’nda nerede kalınır?
Deltada konaklanacak herhangi bir turistik tesis vb yapı yok. Umarız da hiç olmaz. Ancak Bafra’da gerçekten pırıl pırıl bir öğretmenevi var. Yurdumuzun genel öğretmenevi anlayışından uzak, otel konforunda. Kaldık. Öneririz.

Kızılırmak Deltası’nda çadır kurmak…
…pek iyi bir fikir değil. Gideceğiniz mevsim büyük ihtimal ilkbahar – sonbahar aralığında olacaktır. Bu mevsimde manda ve inekler serbest bırakılıyor. Her yer onlara ait. Üstelik yavruları varsa pek de misafirperver değiller. Ayrıca sulak alanla
rın genel özelliği, her yer milyonlarca sivrisinekle dolu. Deniz tarafında çok manda yok ama çadır için oldukça rüzgarlı ve zemin kum zaten. Uçarsınız. Belki bir ihtimal milli parklara ait ziyaretçi merkezi görevlileri size acıyıp bahçede çadır kurmanıza izin verebilir. Ya da deltanın araştırma merkezine yakın kısmında, sazlıkların yığıldığı, çitle çevrili yer (saz kampı) için belediyeye sorabilirsiniz Bafra’dan geçerken, ama inanın buna değmez. Gidin kalın öğretmenevinde misler gibi. Gündoğumu fotoğrafınız için yarım saat erken kalkıverin. Bir ev-pansiyondan da bahsedildi ama henüz hiç kalmadık. Bilmiyoruz. Siz deneyin bize de haber verin ne dersiniz?

İşte en kritik soru: Kızılırmak Deltası’na neden gidilir?
Elbette ki öncelikle fotoğraf çekmek için. Ama yaban hayatı için uluslararası öneme sahip bu bölgeye “değişik renkli iki kuş fotoğrafı çektim” demek için giderseniz büyük ayıp edersiniz. Yanınıza alacağınız, konuyla ilgili bir kitap, hem türleri tanımanıza yardımcı olacak, hem onlara sadece sahne dekoru olarak bakmak yerine bambaşka bir dünya hakkında fikir edinmenizi sağlayacak, hem de kazanacağınız doğa bilincini başkalarına aktarabilmeniz için size yeterli bilgiyi verecektir. Alacağınız güzel kareler için kuşları ürkütmek, sürüleri kaldırmak, yuvalarında taciz etmek, etik bir davranış olmayacaktır. Lütfen yaşam alanlarına saygılı olalım.

Ramsar dedik ama Ramsar nedir? Kriterleri Nedir? Azıcık bilimsel bilgi  🙂
Ramsar aslında İran’da bir şehrin adı. Sulak alanların dünya çapında korunması amacıyla hazırlanan Uluslararası Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi burada imzalandığı için bu şekilde anılıyor. Dünyada 168 ülke Ramsar’a imza attı. Türkiye’de bu özel alanların sayısı ise 14. Kızılırmak Deltası’nın sahip olduğu kriterlere bir bakalım;

Kriter 1. Kızılırmak Deltası, iyi derecede korunmuş kıyısal sulak alan örneklerindendir. Bu tip bir ekosistem, Karadeniz biyocoğrafik bölgesi habitatları için iyi bir temsilci olarak kabul edilebilir.
Kriter 2. Delta, nesli tehlike altında olan birçok bitki türü (Kilyos moru-Jurinea kilaeae, Gölsoğanı – Leucojum aestivum, Kum zambağı-Pancratium maritimum, Koca kekre-Rhaponticum serratuloides, Karakız eğreltisi-Thelypteris palustris, Kurbağakaşığı-Alisma lanceolatum, Çobandüdüğü-Alisma plantago-aquatica) ve hayvan türüne (Dikkuyruk-Oxyura leucocephala, Turna-Grus grus, Kaşıkçı-Platalea leucorodia) ve yine bunları barındıran, tehlike altındaki habitat tiplerine ev sahipliği yapıyor.
Kriter 3. Birçok canlı türünün Karadeniz’deki en önemli yaşam alanıdır. Alanın yaklaşık 11.600 hektarını sulak alan sistemi oluşturur. 3.100 hektarı orman, 2.340 hektarı kumuldur.
Detayına bakarsak; deniz, tuzlu su, susümbüllerinin, düğün çiçeklerinin sardığı, kıyılarında saz, kamış, semerotu ve kofaların geçit vermediği tatlı sular ve sazlıklar, akarsu, mandaların açık büfesi ıslak çayırlar, sazlık alanlar, ılgın, hayıt ve deniz börülceleriyle renklenen tuzlu bataklıklar, kum zambaklarının özgürce çiçek açtığı kumullar, tüm bu düzlüklerin arasında ufak tefek orman alanları ve hatta subasar orman. Burada subasar ormana “Galeriç” deniliyor. Yörükler Köyü (Yörükler Belediyesi) batı çıkışında yer alıyor.

Kriter 4. Kızılırmak Deltası, birçok kuş ve balık türünün, hayatlarının en az bir bölümünde; kışlama, beslenme, dinlenme, yumurtlama, üreme vs. amacıyla kullandıkları bir alandır.
Kriter 5. Delta her yıl 20.000 bireyden fazla su kuşuna ev sahipliği yapar.
Kriter 6. Delta, belli kriterleri sağlayan birçok önemli kuş türünün bölgesel veya dünya popülasyonlarının %1’inden fazlasına ev sahipliği yapar (Sakarmeke-Fulica atra, Çamurcun-Anas crecca, Elmabaş patka-Aythya ferina, Macar ördeği-Netta rufina). Bu alan, bu türler için kışlama alanıdır.
Kriter 7. Tehlike altındaki bazı balık türleri (Mersin balıkları-Acipenser nudiventris, A. stellatus), deltada bulunur.
Kriter 8. Nesli tehlike altındaki balık türleri, yaşam döngülerinin kritik dönemlerinde deltada bulunurlar. Mersin balıkları-(Acipenser gueldenstaedtii, A. nudiventris, A. stellatus,A. sturio) ve Mersin morinası (Huso huso) türleri için 3 önemli yumurtlama alanından biridir.

Kızılırmak Deltası Florası yani bitki türleri
Deltadaki yaklaşık 400 bitki türü var ve bunların 9’u nesli tehlike altında olan öncelikli türler.
Koca kekre (Rhaponticum serratuloides), delta dışında ülkemizde sadece Sakarya Nehri Vadisi’nde bulunur ve nesli tehlike altındadır. Kum zambağı (Pancratium maritimum) da nesli tehlike altında olan türlerdendir. Deltada bulunan Kilyos moru (Jurinea kilaea) ve Göl soğanı (Leucojum aestivum) türleri de hassas kategorisindedir.

Kızılırmak Deltası’nın Kuşları
Türkiye’de tespit edilebilmiş 483 kuş türü var. Kızılırmak Deltası ise bu türlerin 350’sine ev sahipliği yapıyor. Yani ülkemizdeki en fazla tür sayısı burada.
Dünya üzerinde en uzak noktalara bile göç etmeyi başarabilen kuşları dikkate aldığımızda Kızılırmak Deltası’nın önemi bir kez daha ortaya çıkıyor. Batı Palearktik bölgenin en önemli 4 ana göç yolundan ikisi Türkiye’den geçer. Büyük göçler sırasında bazı sürüler deltayı durak seçer. Binlerce hektarlık sulak alanda, on binlerce kuş, beslenmek, barınmak, dinlenmek, üremek için bölgeyi kullanır.
Kızılırmak Deltası, ilkbahar ve sonbahar göç dönemlerinde olduğu kadar, kış aylarında da su kuşlarına ev sahipliği yapar. Her yıl ülke genelinde yapılan “Kış ortası su kuşu sayımları”nda (KOSKS) sukuşu sayısı 100 bini geçmektedir. Bu oldukça önemli bir sayı.

Neler var?
Deltadaki kuş sayısını hesaba katarsak, 350 türün hepsini buraya yazmamız zaten mümkün değil. Mevsimine, sulak alandaki bölgelere, günün saatlerine göre bile rastlayabileceğiniz türler değişebilir. Kuş gözlem konusunda yeni olsanız bile, leylekleri, biraz uzakta sazların üzerinde süzülen saz delicelerini ve su kıyılarında dizilip etrafı izleyen balıkçılları mutlaka göreceksiniz. Gözünüz alıştığında ise etrafta uçuşan kuşların serçeden daha farklı olduğunu ayırt etmeye başlarsınız. Su kenarlarında yalıçapkınlarını, ibibikleri, çalılıkların her yerinde telaşla uçan örümcekkuşlarını, mutlaka göreceksiniz. Sonra seslere alışacaksınız. Şehirde duyduklarınızdan daha değişik olduğunu fark edeceksiniz. Yürüdüğünüz yerlerde, zeminde gezen canlıları da izlemeyi ihmal etmemelisiniz.

Tepeli pelikan, Sibirya kazı, Şah kartal, Küçük kerkenez, Dikkuyruk, Toy, Gökkuzgun, Sarı kamışçın, Küçük akbaba, Yaz ördeği, Sürmeli kızkuşu, Turna, Ötücü kuğu, Erguvani balıkçıl, Büyük akbalıkçıl, Küçük akbalıkçıl, Alacabalıkçıl, Saz delicesi, Küçük orman kartalı, Puhu, Bıyıklı kamışçın, Yalıçapkını, Çamurcun, Kır incirkuşu, Kır baykuşu, Elmabaş patka, Pasbaş patka, Balaban, Kocagöz, Bozkır toygarı, Çobanaldatan, Akça cılıbıt, Leylek, Kara leylek, Ortanca ağaçkakan, Alaca ağaçkakan, Sakarmeke, Bataklık kırlangıcı, Uzunbacak, Küçük balaban, Kızılsırtlı örümcekkuşu, Karaalınlı örümcekkuşu, Küçük martı, Kadife ördek, Macar ördeği, Küçük karabatak, Kaşıkçı, Çeltikçi, Sazhorozu, Kılıçgaga, Küçük sumru, Sumru, Çizgili ötleğen, Küçük batağan, Kızılırmak Deltası’nın önemli türleri. Tabi bunların hepsini bir arada görmenizin imkanı pek yok. Şanslıysanız ve vaktiniz varsa birkaçına denk gelebilirsiniz.

Alanın en sürpriz türlerinden birisi ise ülkemizde birçok hikayeye, birçok şarkıya konu olmuş Telli Turna’dır. Doğa gezginleri ve fotoğraf meraklıları nadiren de olsa bu güzel türe deltada rastlama şansı bulur.

Bunlardan özellikle turna, leylek ve balıkçıl sürülerinin gelişi her yıl bölge halkı tarafından büyük bir heyecanla beklenip bulundukları süre boyunca takibe alınıyor halk tarafından. Son gittiğimizde, balıkçılların olduğu bir ağaçlık alan var, amcanın biri “bu sene gelmediler, eskiden kovalardık, kokardı pislikleri, ama artık kıymetlerini anladık. Ne zorluklarla mücadele ettiklerini. Gözümüz gibi bakıyoruz, bu sene herhalde diğer tarafa doğru yuvalandılar” dedi.

Kocaman deltada birkaç yerde küçük öbekler halinde ormanlar var. Bunlar, aslında bildiğiniz tapulu alanlar. Ama sahipleri, arazilerindeki ağaçlarda kimi yerde leylek, kimi yerde balıkçıl sürülerinin büyük sürüler halinde buraları kullandığını görünce, arazilerinin bu kısımlarını tarım alanı için tıraşlamak yerine kuşlara “tahsis etmiş”. Ne kadar güzel değil mi?

Bu yerlerden biri de “Leylek Ormanı”.

Kızılırmak Deltası’nda yaklaşık 900 leylek yuvası var. Bunların 800’ü aktif olarak kullanılıyor. Tüm deltada dağınık halde bulunan leylek yuvalarının dışında, Doğanca Köyü yakınlarındaki “Leylek Ormanı” ilginç bir nokta. Yaklaşık 40 yuvanın kullanıldığı bu “orman”da aynı ağaçta üst üste yerleşmiş yuvalar bile görmeniz mümkün. Biz bunlara leylek apartmanları da diyoruz. İnsan baskısı olmadığı ve gelen ziyaretçiler özenli davrandığı sürece, “orman” her yıl kullanılmaya devam edecektir. Lütfen siz de bölgede gezerken dikkatli ve sessiz davranmaya, canlıları ürkütmemeye dikkat edin.

Cernek Kuş Halkalama İstasyonu
Bazen bizim de gönüllü olarak katıldığımız kuş halkalama çalışmaları, 2002 yılından bu yana Cernek Kuş Halkalama İstasyonu’nda akademik düzeyde yürütülüyor. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ornitoloji Araştırma Merkezi tarafından yapılan çalışmalar her yıl ilkbahar ve sonbahar göç dönemlerinde, bizim çok eski dostumuz Kiraz Erciyas Yavuz’un da dahil olduğu bir çekirdek kadro sayesinde koordine ediliyor. Biz de hemen her yıl katılmaya çalışıyoruz. Belirli zararsız tekniklerle yakaladığımız kuşlar, bazı verilerle kayıt altına alınıyor, üzerinde belli kodlar bulunan künyeleri takılarak serbest bırakılıyor. Ülkemize ait yeni türler de ekleniyor bu çalışmalar sayesinde. Örneğin Küçük sarıbacak (Tringa flavipes) ve Kuzey çıvgını (Phylloscopus borealis) türleri ülkemizde sadece deltada tespit edildi.

Binlerce kuşun kaydedildiği istasyondan serbest bırakılan ve daha başka ülkelerde tekrar yakalanan kuşlar oluyor tabii ki. Şimdiye kadar bu istasyonda kayıt altına alınan 40’a yakın bireyin başka ülkelerden geri bildirimleri geldi. Hatta bir keresinde, favori türlerimizden olan bir yalıçapkınının gerekli ölçümleri yapıldıktan sonra kendi ellerimle serbest bıraktığım bir çalışma döneminde, 3 gün sonra Adana istasyonunda yakalandığı bilgisi gelmişti. Heyecan verici doğrusu.

Kızılırmak Deltası’nda kuş araştırmalarının yapıldığı istasyon dışında, delta hakkında bilgi alınabilecek bir ziyaretçi merkezi ve ayrıca gözlem kuleleri de bulunuyor ama tabi kuleler pek kullanışlı değil ve zaten içinde dürbün vs yok. Tepeye çıkıp manzara fotoğrafı çekmek için işinize yarayabilir.

Kızılırmak Deltası’nın Memeli Türleri
Türkiye’deki 160 türün 33’ü burada. Deltada Tilki, Sansar, Gelincik, Sincap, Cüce avurtlak, Su samuru, Kirpi gibi türleri burada geniş yaşam alanlarına sahip. Pek öyle kolay kolay denk gelemezsiniz ama bizim gibi çok defa gidip biraz da şanslıysanız, Yaban kedisi bile görebilirsiniz.

Kızılırmak Deltası İkiyaşamlı ve Sürüngenleri
Şeritli semender, pürtüklü semender, siğilli kurbağa, yeşil karakurbağası, ağaç kurbağası, toprak kurbağası, ova kurbağası, çevik kurbağa, Uludağ kurbağası, Kızılırmak Deltası’nın 9 farklı ikiyaşamlı türü. Kaplumbağa, Benekli su kaplumbağası, Kaya kertenkelesi, Yeşilkertenkele, İri yeşilkertenkele, Yılan kertenkele, Oluklu kertenkele, Kedigözlü yılan, Hazer yılanı, Su yılanı, Küpeli yılan, Boynuzlu engerek ise deltada tespit edilmiş sürüngen türleri. Ne kadar farklı türler var öyle değil mi? Dediğimiz gibi, biraz bilgi toplayarak giderseniz geziniz daha eğlenceli geçecektir.

Arazide yürüdüğünüzde çoğu zaman yılana benzer kocaman bir sürüngenle karşılaşacaksınız. Sandığınızın aksine bu bir yılan değil, tamamen zararsız, ayakları olmadığı için yılan zannedilen bir kertenkele türüdür. Aslında biliyorsunuz, tüm sürüngen türleri, tarım alanlarındaki zararlı kemirgenleri azaltan en faydalı canlılardır. Ama ne yazık ki ülkemiz hala doğa bilinci konusunda sıfır noktasında. Lütfen siz de bu güzel gezilerinizde klasik turist mantığıyla seyirci olmak yerine faydalı olma sorumluluğunu üstlenin ki bu özel alanlar sizlerin de sayesinde bozulmaktan kurtulsun, betonlaşmasın ve herkes için her an gidilebilecek doğa alanları olarak korumaya bırakılsın.

*Gittiğiniz doğa alanlarından, fotoğraflarınızdan ve paylaşacak anılarınızdan başka bir şey getirmeyin lütfen.

 

Bu yazı Günaydın Gezginler© tarafından hazırlanmıştır. Marka tescilimiz bulunmakta, fotoğraf ve yazılarımız telif hakkı taşımaktadır. Alıntı veya kopyalama yapılması durumunda referans olarak Günaydın Gezginler ismi ve sitemize bağlantı verilmesi gerekmektedir. E-posta adresimiz gunaydingezginler@hotmail.com